نفس با روح چه فرقى دارد؟

 در لغت، نفس با روح به یک معنا گرفته شده، ولى براى آن دو معانى دیگرى گفته‏اند. نفس به معانى: روح، چشم زخم، خون، جسم (بدن)، شخص انسان، عظمت و مردانگى آمده است.(1)
روح به معانى: وسیله حیات و زنده ماندن، نفس، لطیف، وحى، ملاک، حکم اللَّه و روح القدس آمده است. (2)
ابوعلى سینا گوید: خداوند مردم را از گرد آمدن سه چیز آفرید: یکى تن که او را به تازى بدن یا جسد خوانند و دیگرى جان که آن را روح خوانند و سوم روان که آن را نفس خوانند.
غزالى گوید: روح همان خود تو و حقیقت تو مى‏باشد. همان چیزى که از هر چیز بر تو پنهان‏تر و تو به آن آگاه‏ترى. روح تو همان بُعد ویژه انسانى است که منسوب به خدا است، چنان که فرموده است: »قل الروح من امر ربّى؛ بگو روح از امر پروردگارم است«، »و نفخت فیه من روحى؛ از روح خود در آدم دمیدم«. البته این روح غیر از آن روح جسمانى لطیف است که منشأ آن قلب است و در سراسر اجزاى بدن میان رگ‏ها منتشر است و حامل نیروى حسّ و حرکت مى‏باشد. این روح به انسان اختصاص ندارد، بلکه انسان در این جهت با دیگر حیوانات شریک است. این روح به واسطه مرگ نابود مى‏شود، زیرا عبارت است از بخارى که اعتدال آن بر اثر اعتدال و انسجام اخلاط و عناصر مزاج است. چون انسجام به پراکندگى گرایید، بخار منعدم مى‏شود، مانند چراغ که روغنش به اتمام مى‏رسد و خاموش مى‏شود. این روح بار امانت و معرفت را نتواند حمل کند و آن روح که حامل بار امانت و معرفت است، روح ویژه انسان است.
وى مى‏گوید: روح فناپذیر و مردنى نیست، بلکه به مرگ بدن حال او به حال دیگرى تبدیل مى‏شود.(3)
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: »روح نکته لطیفى و لمحه شریف است که حکایت از خلقت و عظمت خالق دارد. آن را از خزائن ملکش به این عالم آورده، پس آن ودیعه و امانتى الهى است«. ابو على سینا این کلام را به شعر در آورده است:
هبطت الیک من المحل الا رفع
ورقاء ذات تعزز و ترفّف
أنفت فما الفت فلمّا آنست
کرهت مفارقه الدیار البلقع
حقیقت و کنه روح بر همگان نامعلوم است و بزرگان اهل تحقیق به عجزخود در این باره معتقدند و آیه »یسئلونک عن الروح...؛ از تو درباره روح سؤال مى‏کنند، بگو: روح از امر پروردگارم است و اطلاعات کمى نسبت به آن داده شده‏اید«.(4) بیانگر این حقیقت است.
امام صادق (ع) فرمود: »روح را نتوان به سنگینى و سبکى توصیف کرد، روح جسمى رقیق است که قالبى تیره بر آن پوشانیده شده است«. از او پرسیدند: آیا بعد از مردن، روح از بین مى‏رود؟ فرمود: »خیر، باقى مى‏ماند«.(5)
نفس داراى معانى مختلفى است. از انسان یا حیوان، نفس تعبیر مى‏شود، چون داراى حساسیّت و درّاکیّت است. احتمال دارد چون انسان و حیوان تنفّس مى‏کنند، از آن‏ها به نفس تعبیر شود. احتمال دارد چون انسان داراى ارزش و نفاست است، چون روح، شریفترین جزء انسان و حیوان است، این کلمه بر انسان و حیوان اطلاق شود. (6)
نفس در قرآن به اعتبار صفات مختلفى که در آن است، به پنج مرتبه تقسیم شده است:
1 - نفس اماره و آن نفسى است که به خوى ملکوتى تهذیب نگشته، به هواى خود به پیش مى‏رود.
2 - نفس لوّامه که مدام خود را به کوتاهى در انجام وظائف ملامت و سرزنش کند، هر چند به نیکى کوشا باشد.
3 - نفس مطمئنّه نفسى است که از اضطراب شک به آرامش یقین گراییده و از هر بیم و هراسى ایمن است.
4 - نفس راضیه بدانچه بر او بگذرد خشنود است.
5 - نفس مرضیه که خدا از او راضى باشد.
از کمیل بن زیاد نقل شده: بع على(ع) عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! نفسم را برایم تعریف کن! فرمود: کدام نفست را؟ گفتم مگر چند نفس داریم؟ فرمود: اى کمیل! چهار نفس است: نفس نامیه نباتیه، حسیّه حیوانیه، ناطقه قدسیه که ویژه انسان است و مدار تکالیف الهى است و کلیه الهیه که خاص انبیا و اولیاى الهى است. (7)
پاورقى:
1 - المنجد.
2 - همان.
3 - سید مصطفى دشتى، معارف و معاریف، ج 5، ص 712.
4 - اسراء (17)، آیه 85.
5 - سید مصطفى دشتى، معارف و معاریف، ج 5، ص 713، به نقل از تفسیر صافى.
6 - همان، ج 10، ص 176، به نقل از تفسیر مجمع البیان.
7 - همان، ج 10، ص 178.